यावर्षीच्या अक्षर दिवाळी
अंकात डॉ आनंद नाडकर्णी याचा सद्धभावनांचं सायन्स हा मेंदूची कार्यपध्द्ती समजावून
सांगणारा लेख प्रसिद्ध झाला आहे. आदिम,प्रगत , उन्नत भावना म्हणजे काय? आणि
भावना कशी विकसित होते हे सोप्प्या पद्धतीने सांगितले आहे.
वाचे
बरवे कवित्त्व
कवित्त्वि
बरवे रसिकत्त्व !
रसिकतत्वीही
परतत्व
स्पर्श
जैसा !!
भाषे
पेक्षा सौंदर्य उलगडते ती कविता , कवितेला ग्रहण करणारी
रसिकता, रसिकतेला तत्त्वज्ञानाचा स्पर्श ही अनुभवाची चढती कमान
मानवामध्ये आदिम आणि प्रगत
या दोन भावनागटांची निर्मिती झाली. माणूस शारीरिक , सामाजिक दृष्टीने
एका जागी वसू लागला. वेदउपनिषदाच्या काळात जगण्याची व्यवस्था निर्माण केली.
बाह्यजगाचे आणि अंतःकरणाचा अभ्यास सुरु केला. मानवी अस्तित्वाचा अर्थ काय
इथपासून शेती उत्पादन कसे वाढवायचे यावर समाज चिंतन करू लागला. याचाच अर्थ
आदिम भावना वर प्रगत भावनांचा प्रभाव वाढू लागला. पण आदिम भावनांची
अभिव्यक्तीही विविध प्रकारे होऊ लागली. गटांमधील
सत्तास्पर्धा साम्राज्यामधील सं
मुळात आदिम ,
प्रगत , उन्नत भावना तयार कश्या होतात? मज्जापेशी ही
शरीरातील अत्यंत कार्यक्षम पेशी. ज्ञानेंद्रिय ,कर्मेंद्रिय यांच्यापासून
मज्जापेशी माहिती मिळवते. तिचे पृथ:करण करते जोडणी पुनर्जोडणी करते असे
वारंवार होते तेव्हा पृथ:करणाची एक वहिवाट होते. (Neuronal Pathways) बाह्य
आणि अंतर्गत अनुभवांना सामोरे जाणारी ही यंत्रणा सतत विकासशील असते.
ही यंत्रणा पुढे मागे तिची व्याप्ती कमी जास्त होत असते तिला मज्जालवचिकता
म्हणतात. आदिम भावना आणि प्रगत भावनांचा वहिवाटा तयार झाल्या. उन्नत
भावनांचे प्रोग्रामिंग अलीकडचे या भावनांचा जाणीवयुक्त सराव
जास्त करावा लागतो. राग येणे ही आदिम भावना आपोआप होते. रागाचे नियंत्रण
करायला प्रयत्न करावे लागतात .
आदिम ... प्रगत आणि उन्नत
भावनांचा प्रवास कसा होतो. अंधारात पडलेल्या लांब वस्तू मुळे आदिम भावना भय
निर्माण करेल. प्रगत भावना त्या वस्तूवर प्रकाशझोत टाकून साप आहे की दोरखंड आहे
याची खात्री करून घेईल. भयाचं मूल्यमापन , पृथ;करण करून त्यावर पर्याय
काढण्याच्या प्रक्रियेतून निर्माण होते निर्भयता. ही प्रगत विचारी
भावना. या साखळीतील उन्नत भावनेला म्हणतात अभय. म्हणजे भय निर्माण होण्याचं कारणच
न राहणे..
निओकॉर्टिकल
इमोशन्स (Neocortical Emotions ) संकुचित पणा पार करण्याबरोबर संतुलन
आणणा-या भावना आहेत. विशाल आणि व्यापक असा अनुभव मानवाच्या दृष्टिकोनाला वेगळी
खोली (depth) देणारा असतो. मानवाला जेव्हा अभय किंवा आस्था अश्या
माणसामाणसातील भेद मिटवणा-या भावना अनुभवाला येतात तेव्हा त्याचे फक्त
माणसाबोरोबरचे नव्हे तर संपूर्ण निसर्गाबरोबरचे नातेसुध्दा अधिक बोलके होते.
आदिम भावना न्यायाधीश होऊन
निकाल देतात. इतरांना किंवा स्वतःला शिक्षा करतात. प्रगत भावना सर्व पूर्वग्रहांना
ओळखतात,स्वीकारतात आणि जगण्याच्या प्रमुख उद्दिष्टांमध्ये त्यांची कमीतकमी बाधा
येईल असे पाहतात. तर उन्नत भावना माणसाला सर्व पूर्वग्रहांच्या पल्याड
नेणा-या असतात.
विज्ञानातील प्रगती मुळे
मेंदूच्या कार्याची माहिती पूर्ण दिसू लागली आहे. शब्द आणि व्यक्तिगत
अनुभवाच्या भावना रेखाटता येऊ लागल्या map काढता येऊ लागला.
consciousness is immaterial spirit not subject to physical
law
माणसांच्या मनामध्ये
आस्था , सहानुकंपा , परभावप्रवेश आशा भावना निर्माण होतात
तेव्हा मेंदूत घडणा-या घडामोडी.
1)
Medical Perfrontal cortex : दुसऱ्याच्या दृष्टिकोनाबरोबर स्वतःचा दृष्टिकोन
ताडून पाहणे
2)
Orbitofrontal Cortex : समोरच्या व्यक्तीचे सामाजिक आणि सांस्कृतिक संदर्भ समजून
घेणे त्याचप्रमाणे शारीरिक वेदना समजून घेणे (अनुकंपा )
3)
Inferior Front Gyrus: समोरच्या व्यक्तीच्या चेहऱ्यावरचे भाव समजून
घेणे.
4)
frontal Operculum : दुसऱ्याच्या वर्तनामागील हेतू समजून घेणे.
5)
Anterior insula : स्वतःच्या भावना - विचाराची जाण
6)
Amygdala :भावना आणि आठवणींची सांगड.
7)
parietal Areas समोरच्या व्यक्तीची भावना आणि कृतींमागील अर्थ समजून घेणे.
समजलेला अर्थ स्वतःच्या शब्दात त्या व्यक्तीला सांगणे. याला म्हणतात
पॅराफ्रेंजिग.
8)
Temporal areas समोरच्या व्यक्तीच्या डोळ्यातील भाव टिपणे
9)Temporal
Parietal areas समोरच्या व्यक्तीच्या विचाराच्या प्रतिमा तयार
करणे.
दुसऱ्याच्या भूमिकेमध्ये स्वतः
उन्नत भावनांचे संस्कार झाले तर मेंदू बदलतो हे सिद्ध होऊ लागले आहे. पण मेंदुलवचिकता हे दुधारी हत्यार आहे. अतिशय प्रतिगामी , आणि विघटनवादी विचारांचे संस्कार सुद्दा मज्जापेशी करून घेऊ शकते.
मानवी मनाला स्वातंत्र्याची जशी आस आहे तशीच कुणाच्या
तरी आधाराने , छत्रछायेत राहावी अशी धारणा आहे.
मानवी मनाच्या ह्याच
गुणधर्माचा उपयोग करून दहशतवादाचे संस्कार करताना खालील भावनां आणि
विचारधारा रुजवण्याचे अभ्यासक्रम दहशतवादी संघटने कडून आखले जातात.
तरुणाच्या मनावर खालील विचार बिंबवले जातात.
१)
विनाशाचे समर्थन : जो नाश घडणार आहे तो अटळ नव्हे तर आवश्यक आहे.
त्यासाठी स्वर्गप्राप्ती , जिहाद अशी स्वप्न दाखवली जातात.
२)
मारूनच मारू : समोरचे आपल्याला मारणारच आहेत तेव्हा मारून
मरणे हाच पुरुषार्थ.
३)
शोषणाविरुद्ध लढा : आपण शोषित आहोत ही भावना निर्माण करणे
४)
ध्रुवीकरण : इतरांविषयीच्या द्वेष भावनेने एकत्रीकरण
५)
कृतिशीलता हिंसक कृती शिवाय ध्येय साध्य होणार नाही अशी शिकवण
कोणत्या भावनांना उन्नत भावना म्हणता येईल, बघा!
१)
आस्था
२)
करुणा
३)
तन्मयता
४)
समर्पण
५)
नम्रता
६)
कृतज्ञता
७)
निरपेक्ष त्याग
८)
निर्मळता
९)
क्षमा
१०)
निग्रह संयम
११)
सहिष्णुता
१२)
कैवल्य
उन्नत
भावनेचे सरळसाधे नाव आहे माणुसकी.
